Η αξία και ο διδακτισμός της γελοιογραφίας
Με τον όρο γελοιογραφία νοείται κάθε ζωγραφική αναπαράσταση προσώπων ή καταστάσεων, τα οποία εξετάζονται από κωμική σκοπιά. Μέσω της γελοιογραφίας, ο σχεδιαστής αποσκοπεί στη διακωμώδηση κάποιων προσώπων -εξαιτίας είτε των λόγων είτε των έργων τους- ή κάποιων καταστάσεων εν γένει. Αρκετές φορές οι γελοιογραφίες τιτλοφορούνται ή περιλαμβάνουν στιχομυθίες μεταξύ των πρωταγωνιστικών φυσιογνωμιών σε αυτές, με αποτέλεσμα να ενισχύεται ο ρόλος και ο συμβολισμός τους.Το υποκειμενικό στοιχείο στις γελοιογραφίες είναι έντονο, καθώς ο γελοιογράφος απεικονίζει την πραγματικότητα έτσι όπως ο ίδιος την αντιλαμβάνεται. Προκαταλήψεις, στερεότυπα και γενικεύσεις συνιστούν τα στηρίγματά του στην προσπάθεια αυτή.
Ένα από τα κυριότερα, άλλωστε, γνωρίσματα της γελοιογραφίας είναι ο επιτονισμός και η μεγέθυνση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών γνωρισμάτων των σατιριζόμενων. Έτσι, στο επίκεντρο τίθενται αντιθέσεις και φυσικά γνωρίσματα, τα οποία θα δημιουργήσουν κωμικές καταστάσεις. Επίκεντρο των γελοιογραφιών αποτελούν θέματα της καθημερινότητας που απασχολούν άμεσα τους πολίτες. Για το λόγο αυτό στοιχεία του οικονομικού, κοινωνικού και πολιτικού βίου μιας χώρας κατέχουν εξέχουσα θέση στα σκίτσα των γελοιογράφων.
Η ιστορική πορεία της γελοιογραφίας
Παρότι γελοιογραφικά είδη απαντώνται ήδη από την αρχαιότητα, η ανάπτυξη του εν λόγω εικαστικού είδους σημειώθηκε κατά κύριο λόγο το 19ο αιώνα. Οι πρώτες εν Ελλάδι γελοιογραφίες φιλοξενήθηκαν στις σελίδες του Ασμοδαίου και του Άστεως, επεκτεινόμενες στη συνέχεια και στα υπόλοιπα δημοσιογραφικά φύλλα της περιόδου. Έκτοτε, οι γελοιογραφίες συμπεριλήφθηκαν οργανικά στο corpus των ημερήσιων εφημερίδων.
Η αποτελεσματικότητα της γελοιογραφίας
Η αξία της γελοιογραφίας είναι ιδιαίτερη, καθώς χαρακτηρίζεται για το λεπτό και συνάμα οξύ κριτικό πνεύμα του σκιτσογράφου. Παράλληλα, κυριαρχεί η σαφήνεια και η απλότητα, στοιχεία απαραίτητα για την προσέλκυση των βλεμμάτων που παρατηρούν το εκάστοτε σκίτσο με εύθυμη διάθεση και θυμηδία. Από την άλλη πλευρά, στις περιπτώσεις που τα μηνύματα μίας γελοιογραφίας είναι αόριστα και ακατανόητα, το έργο αποτυγχάνει να εκπληρώσει το σκοπό δημιουργίας του και να μεταδώσει τα μηνύματα του δημιουργού του.
Μεθοδολογικά εργαλεία προσέγγισης των γελοιογραφιών
Απαραίτητα μεθοδολογικά εργαλεία για την κατανόηση μίας γελοιογραφίας συνιστούν η γνώση της επικαιρότητας στην οποία αναφέρεται το έργο, οι πληροφορίες για το δημιουργό και τα αίτια που τον οδήγησαν στη σύνθεση της γελοιογραφίας και, τέλος, η συστηματική παρατήρηση των επιμέρους στοιχείων που συνιστούν την εκάστοτε εύθυμη εικονική αναπαράσταση.
Αρκετές φορές οι γελοιογραφίες χρησιμοποιήθηκαν από τους ιστορικούς και τους μελετητές μίας εποχής. Κάθε σκίτσο λειτουργεί ως αφορμή για ενδοσκόπηση στην εξεταζόμενη περίοδο καιδημιουργεί προβληματισμό αναφορικά με τις προθέσεις του δημιουργού. Ως εκ τούτου, οι μαθητές ή οι αναγνώστες που καταπιάνονται με την παρατήρηση μίας γελοιογραφίας θα πρέπει να έχουν κατά νου τα εξής: να εντάξουν το σκίτσο στο χωροχρονικό του πλαίσιο, ανακαλώντας μία σειρά πληροφοριών που σχετίζονται με τα γεγονότα και τις κυρίαρχες πρωταγωνιστικές φυσιογνωμίες· να αξιοποιήσουν τυχόνπληροφορίες που συνοδεύουν την γελοιογραφία· να εξετάσουν κριτικά και προσεκτικά κάθε σχέδιο που υπάρχει μέσα στη γελοιογραφία, εκκινώντας από τα αριστερά προς τα δεξιά, προσδίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στα αντικείμενα, τα πρόσωπα και το συνδυασμό τους· να αναγνωριστούν τα πρόσωπα της γελοιογραφίας και να μελετηθεί η μεταξύ τους στιχομυθία·να προσεχθεί η επιλογή των χρωμάτωντου σκίτσου, καθώς είναι δηλωτική αυτού που επιθυμεί να στηλιτεύσει ο δημιουργός· αν χρησιμοποιείται κάποια υπαρκτή φυσική αδυναμία κάποιου προσώπου και πώς αυτή αναδεικνύεται από τον καλλιτέχνη· αν διακωμωδείται μία άποψη ή αντικρουόμενες απόψεις· αν εκδηλώνεται η προτίμηση του γελοιογράφου υπέρ κάποιου μέσα από την γελοιογραφία· αν η εξέλιξη των γεγονότων στη συνέχεια της ιστορίας δικαίωσε τον καλλιτέχνη· αν η γελοιογραφία αναφέρεται στο παρόν, στο παρελθόν ή προβλέπει κάτι για το μέλλονκαι,βάσει του μελετώμενου σχεδίου, ποιο θα ήταν το πιθανό μήνυμα που θα ήθελε να μεταδώσει ο σκιτσογράφος στους αναγνώστες.
Συμπεράσματα
Εν κατακλείδι, η επιτυχής ή η ανεπιτυχής σύλληψη μίας γελοιογραφίας κρίνεται βάσει του κατά πόσον ο σκιτσογράφος προσέγγισε και αφουγκράστηκε το πνεύμα της κοινωνίας. Λειτουργώντας ως μέσο αντίδρασης, η γελοιογραφία χρησιμοποιήθηκε ποικιλοτρόπως για να δηλώσει κατά κύριο λόγο τον έξυπνο και πνευματώδη τρόπο με τον οποίο κάθε κοινωνία εξέταζε τα ζητήματα της καθημερινότητας. Η δύναμη που απέκτησε το είδος, φαίνεται και από τη λειτουργική του χρήση τόσο ως μέσου αντίδρασης προς τον κατακτητή όσο και ως μέσου προπαγάνδας εν καιρώ πολέμου.
Βιβλιογραφία
- Μπαμπινιώτης Γ. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων, εκδ. «Κέντρο Λεξικολογίας», Αθήνα 2002.
- Πάπαρη Αικ., Μεθοδολογία ανάλυσης Πηγών, εκδ. «Σαββάλας», Αθήνα 2010.
- Σαπρανίδης Δ., Ιστορία της ελληνικής γελοιογραφίας. 3000 χρόνια αμφισβήτησης, εκδ. «Ποταμός», Αθήνα 2005.
- Χρηστικό λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας, επιμ. Χ. Χαραλαμπάκης, εκδ. «Ακαδημία Αθηνών», Αθήνα 2014.
Επιμέλεια κειμένου
Πήλιουρας Γεώργιος-Κωνσταντίνος Φιλόλογος, Όμιλος ΔΙΑΚΡΟΤΗΜΑ
